Category Archives: RANGGA WARSITA

SERAT SABDAJATI

Serat Sabdojati
R.Ng. Rangga Warsita
Megatruh
1. Hawya pegat ngudiya RONGing budyayu, 
 MarGAne suka basuki,
 Dimen luWAR kang kinayun, 
 Kalising panggawe SIsip, 
 Ingkang TAberi prihatos.
Jangan berhenti selalu berusaha membangun budi pekerti luhur,   
menjadi jalan meraih kemuliaan hidup, 
Agar tercapai apa yang diinginkan, 
Terhindar dari mara bahaya,  
Caranya kuat dalam prihatin.
2. Ulatna kang nganti bisane kepangguh, 
Galedehan kang sayekti, 
Talitinen awya kleru, 
Larasen sajroning ati, 
Tumanggap dimen tumanggon.
Perhatikan dengan seksama, 
Koreksi diri secara sungguh-sungguh,  
Telitilah jangan sampai keliru, 
Endapkan di dalam kalbu, 
agar sikapnya selalu cermat dan tanggap.
3.  Pamanggone aneng pangesthi rahayu, 
Angayomi ing tyas wening, 
Eninging ati kang suwung, 
Nanging sejatining isi, 
Isine cipta sayektos.
Tujuannya demi mendapat restu dan selamat, 
Merengkuh kebeningan hati,  
Kesunyian hati yang kosong, 
Walau kosong sesungguhnya berisi,  
Isinya kesadaran yang sejati.
4.  Lakonana klawan sabaraning kalbu, 
Lamun obah niniwasi, 
Kasusupan setan gundhul, 
Ambebidung nggawa kendhi, 
Isine rupiah kethon.
Jalani dengan penuh kesabaran. 
Jika terlena akan berbuah derita,
Kemasukan “setan gundul”, 
yang menggoda sambil membawa kendi, 
berisi uang banyak.
5. Lamun nganti korup mring panggawe dudu, 
Dadi panggonaning iblis, 
Mlebu mring alam pakewuh, 
Ewuh mring pananing ati, 
Temah wuru kabesturon.
Bila sampai khilaf berbuat nista,  
Akan menjadi sarangnya nafsu angkara, 
senantiasa mendapatkan kesulitan, 
bingung dengan gejolak keinginan hati,
pasti menemui kehancuran.
6. Nora kengguh mring pamardi reh budyayu, 
Hayuning tyas sipat kuping, 
Kinepung panggawe rusuh, 
Lali pasihaning Gusti, 
Ginuntingan dening Hyang Manon.
(Jika terlanjur hancur) tak peduli lagi akan kebaikan, 
Segala yang baik-baik lari dari dirinya, 
Sudah diliputi perbuatan angkara, 
Lupa akan nikmat Tuhan,  
Hingga mendapat hukuman Yang Maha Tahu.
7. Parandene kabeh kang samya andulu, 
Ulap kalilipen wedhi, 
Akeh ingkang padha sujut, 
Kinira yen  Jabaranil, 
Kautus dening Hyang Manon.
Walau semua orang menyaksikan, 
Tak dapat membedakan yang benar dan salah, 
Banyak orang bersujut, 
Orang jahat dikira orang mulia, 
disangkanya utusan Tuhan.
8. Yen kang uning marang sejatining dawuh, 
Kewuhan sajroning ati, 
Yen tiniru ora urus, 
Uripe kaesi-esi, 
Yen niruwa dadi asor.
Kepada orang luhur dan bijaksana, 
Mucul bimbang dalam hati, 
Bila dicontoh tak pantas, 
Hidupnya disia-sia,  
Bila mencontoh justru terhina.
9. Nora ngandel marang gaibing Hyang Agung, 
Anggelar sakalir-kalir, 
Kalamun temen tinemu, 
Kabegjane anekani, 
Kamurahane Hyang Manon.
Tidak percaya kepada Tuhan, 
yang menggelar jagad raya,  
siapa yang sungguh-sungguh akan berhasil,  
keberuntungan akan datang sendiri,  
Atas kemurahan Tuhan.
10. Hanuhoni kabeh kang duwe panuwun, 
Yen temen-temen sayekti, 
Dewa aparing pitulung, 
Nora kurang sandhang bukti, 
Saciptanira kelakon.
Mengabulkan semua yang punya permohonan,  
bila dilakukan dengan setulus hati,
Tuhan akan selalu memberi pertolongan,
sandang pangan tercukupi,
apapun yang diharapkan tercapai.
11. Ki Pujangga nyambi paraweh pitutur, 
Saka pengunahing Widi, 
Ambuka warananipun, 
Aling-aling kang ngalingi, 
Angilang satemah katon.
Ki Pujangga sambil memberi petuah, 
Dari pralampita Hyang Widi,
membuka selubung rahasia,
tabir yang menyelimuti, 
sehingga dapat diketahui.
12. Para jalma sajroning jaman pakewuh, 
Sudranira andadi, 
Rahurune saya ndarung, 
Keh tyas mirong murang margi, 
Kasekten wus nora katon.
Orang-orang di zaman carut marut,
Angkara murka semakin menjadi-jadi,
Kerusuhan tak terkendali,
Banyak kehidupan menyimpang,
Keluhuran ilmu tidak tampak lagi.
13. Katuwane winawas dahat matrenyuh, 
Kenyaming sasmita sayekti, 
Sanityasa tyas malatkunt, 
Kongas welase kepati, 
Sulaking jaman prihatos.
Lama kelamaan makin memprihatinkan, 
merasakan tanda-tanda zaman benar terjadi, 
hati selalu termangu, 
terasa sangat menyedihkan,
menyaksikan zaman memprihatinan.
14. Waluyane benjang lamun ana wiku, 
Memuji ngesthi sawiji, 
Sabuk tebu lir majenum, 
Galibedan tudang tuding, 
Anacahken sakehing wong.
(Zaman hukuman) akan selesai tahun 1877 
(Wiku ; 7, Memuji ; 7, Ngesthi ; 8, Sawiji ; 1) 
tahun Masehi 1945), 
Orang berikat pinggang tebu seperti orang gila, 
Kesana-kemari sambil menunjukkan jari,
menghitung banyaknya orang.
15. Iku lagi sirap jaman Kala Bendu, 
Kala Suba kang gumanti, 
Wong cilik bisa gumuyu, 
Nora kurang sandhang bukti, 
Sedyane kabeh kelakon.
Di situlah baru selesai Jaman Kala Bendu, 
Berganti dengan jaman Kala Suba,
Rakyat kecil bersuka cita, 
tidak kekurangan sandang dan pangan,
seluruh harapannya tercapai.
16. Pandulune Ki Pujangga durung kemput, 
Mulur lir benang tinarik, 
Nanging kaseranging ngumur, 
Andungkap kasidan jati, 
Mulih mring jatining enggon.
(Sayang sekali) penerawangan Sang Pujangga belum tuntas,  mulur bagaikan benang ditarik (kedepan),  
Namun karena umur sudah tua, 
Merasa hampir datang saat kematian, 
Kembali ke tempat hidup yang sesungguhnya.
17. Amung kurang wolung ari kang kadulu, 
Tamating pati patitis, 
Wus katon neng lokil makpul, 
Angumpul ing madya ari, 
Amerengi Sri Budha Pon. 
Terlihat hanya kurang 8 hari lagi, 
Datangnya kematian sudah tiba waktunya, 
kembali menghadap Tuhan,
berkumpul di tengah hari, 
Tepatnya pada hari Rabu Pon.
18. Tanggal kaping lima antarane luhur, 
Selaning tahun Jimakir, 
Taluhu marjayeng janggur, 
Sengara winduning pati, 
Netepi ngumpul sak enggon.
Tanggal 5 bulan kira-kira tengah hari,
Sela (Dulkangidah) tahun Jimakir Wuku Tolu, 
Windu Sengara (atau tanggal  24 Desember 1873) 
itulah saat yang ditentukan sang Pujangga, 
memenuhi janji berkumpul satu tempat,
(kembali menghadap Tuhan).
19. Cinitra ri budha kaping wolulikur, 
Sawal ing tahun Jimakir, 
Candraning warsa pinetung, 
Sembah mekswa pejangga ji, 
Ki Pujangga pamit layoti.
Karya ini ditulis di hari Rabu tanggal 28, 
Sawal tahun Jimakir 
Candra tahun terhitung,
Sembah;2, Muswa;0, Pujangga;8, Ji;1(1802) 
bertepatan dengan tahun masehi 1873.
 
R.Ng. Rangga Warsita
          
Megatruh
1.      Hawya pegat ngudiya RONGing budyayu, 
 MarGAne suka basuki,
 Dimen luWAR kang kinayun, 
 Kalising panggawe SIsip, 
 Ingkang TAberi prihatos.
Jangan berhenti selalu berusaha membangun budi pekerti luhur,   
menjadi jalan meraih kemuliaan hidup, 
Agar tercapai apa yang diinginkan, 
Terhindar dari mara bahaya,  
Caranya kuat dalam prihatin.
             ***

SERAT SABDATAMA

R.Ng. Ronggowarsito

Gambuh

Rasaning tyas kayungyun,  Angayomi lukitaning kalbu,  Gambir wana kalawan hening ing ati, Kabekta kudu pitutur,  Sumingkiring reh tyas mirong.

Hati serasa kuat berhasrat,  merengkuh kata hati nurani,  dengan keheningan kalbu, ingin menyampaikan nasehat, melenyapkan kotoran dalam hati.

Read the rest of this entry

SERAT JAKALODANG

Rangga Warsita Basa Kadaton
Basa Kadaton Rangga Warsita

RONGeh jleg tumiBA
GAgaran santoSA
WARtane meh teKA
SIkara karoDA
TAtage tan kaTON
BArang-barang ngeRONG
SAguh tanpa raGA
KAtali kawaWAR
DAdal amekaSI
TONda murang taTA

Gambuh
Jaka Lodang gumandhul
Praptaning ngethengkrang sru muwus
Eling-eling pasthi karsaning Hyang Widhi
Gunung mendhak jurang mbrenjul
Ingusir praja prang kasor

Joko Lodang berayun lalu berlagak dengan sombong, sambil berkata dengan lantang. Hati-hatilah sudah menjadi kehendak Tuhan bahwa kelak gunung-gunung akan menjadi rendah, sebaliknya jurang yang curam akan timbul kepermukaan, zaman yang serba terbalik, karena kalah perang maka akan diusir dari negerinya.

Nanging awya kliru
Sumurupa kanda kang tinamtu
Nadyan mendak mendaking gunung wis pasti
Maksih katon tabetipun
Beda lawan jurang gesong

Namun jangan salah memahami. Ketahuilah kabar yang telah digariskan. Walau serendah apapun gunung akan tetap masih tampak terlihat. Berbeda dengan jurang yang curam.

Nadyan bisa mbarenjul
Tanpa tawing enggal jugrugipun
Kalakone karsaning Hyang wus pinasti
Yen ngidak sangkalanipun
Sirna tata estining wong

(Jurang) meskipun dapat timbul, namun kalau tidak ada tanggulnya akan longsor juga. Kejadian itu sudah menjadi kehendak Tuhan YME, bilamana telah menginjak masa : tahun Jawa 1850. Sirna ; 0, Tata ; 5, Esthi ; 8 dan Wong ; 1. Atau tahun 1919-1920 masehi.

Sinom
Sasedyane tanpa dadya
Sacipta-cipta tan polih
Kang reraton-raton rantas
Mrih luhur asor pinanggih
Bebendu gung nekani
Kongas ing kanistanipun
Wong agung nis gungira
Sudireng wirang jrih lalis
Ingkang cilik tan tolih ring cilikira

Segala yang dikehendaki tidak terwujud, segala yang dicita-citakan mengalami kegagalan, yang direncanakan berantakan, langkah dan keputusan salah perhitungan, ingin menang malah kalah. Datanglah hukuman dahsyat dari Tuhan. Yang tampak hanyalah perbuatan nista. Orang besar kehilangan kebesarannya, pilih menanggung malu ketimbang mati, rakyat kecil tidak memahami diri sendiri.

Wong alim-alim pulasan
Njaba putih njero kuning
Ngulama mangsah maksiat
Madat madon minum main
Kaji-kaji ambataning
Dulban kethu putih mamprung
Wadon nir wadorina
Prabaweng salaka rukmi
Kabeh-kabeh mung marono tingalira

Banyak orang berlagak sok alim (penuh kepalsuan), luarnya “putih” dalemnya “kuning”, banyak ulama gemar maksiat. Suka mabuk, main perempuan, dan berjudi. Yang sudah naik haji pun rusak moral dan kelakuannya. Perempuan kehilangan kewanitaannya, karena mengejar harta benda. Harta benda menjadi tujuan hidup semua orang.

Para sudagar ingargya
Jroning jaman keneng sarik
Marmane saisiningrat
Sangsarane saya mencit
Nir sad estining urip
Iku ta sengkalanipun
Pantoging nandang sudra
Yen wus tobat tanpa mosik
Sru nalangsa narima ngandel ing suksma

Para pedagang bersukaria, harta benda dipertuhan. Akibatnya penderitaan meliputi seluruh jagad, kesengsaraannya makin menjadi-jadi. Tahun Jawa menunjuk tahun 1860 ; Nir ; 0, Sad ; 6, Esthining ; 8, Urip ; 1. Tahun Masehi kurang lebih tahun 1930. Penderitaan usai bila semua orang sadar lalu bertobat, kembali kepada jalan kebenaran.

Megatruh
Mbok Parawan sangga wang duhkiteng kalbu
Jaka Lodang nabda malih
Nanging ana marmanipun
Ing waca kang wus pinesthi
Estinen murih kelakon

Mbok Perawan berpangku tangan merasa sedih. Joko Lodang berkata lagi : “Namun ketahuilah bahwa ada hukum sebab akibat, dalam ramalan yang sudah ditentukan, upayakan supaya terjadi “.

Sangkalane maksih nunggal jamanipun
Neng sajroning madya akir
Wiku Sapta ngesthi Ratu
Adil parimarmeng dasih
Ing kono kersaning Manon

Saatnya (kemerdekaan) masih dalam zaman yang sama. Di akhir pertengahan abad. Tahun Jawa 1877 Wiku ; 7, Sapta ; 7, Ngesthi ; 8, Ratu ; 1. Bertepatan dengan tahun 1945 masehi. Datanglah keadilan antara sesama manusia. Semua itu sudah menjadi kehendak Tuhan.

Tinemune wong ngantuk anemu kethuk
Malenuk samargi-margi
Marmane bungah kang nemu
Marga jroning kethuk isi
Kencana sesotya abyor

Kelak saat itu, segala sesuatu dapat diraih dengan sangat mudah, ibarat orang yang mengantuk mendapat kethuk (gong kecil) yang berada banyak dijalan. Gembira lah hati orang yang menemukan, sebab di dalam berisi emas kencana.

*******